چالشهای چابهار با وجود توافق اخیر هند و ایران؛ تحریمها و موانع لجستیکی

تابناک بین الملل؛ «محمد سلامی» همکار پژوهشی موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک جهانی، یک اندیشکده مستقر در اسلام آباد، اخیرا در مقاله ای تحت عنوان «با وجود توافق اخیر هند و ایران، چالش هایی برای بندر چابهار وجود دارد» به موضوع بندر چابهار پرداخته است. این مقاله در اندیشکده استیمسون منتشر شده که ترجمه آن را در ادامه می خوانیم.

در ماه می، سارباناندا سونووال  وزیر بنادر کشتیرانی و آبراه هند، و مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران، قراردادی ۱۰ ساله برای بهره برداری از بندر چابهار در دریای عمان در جنوب شرقی ایران امضا کردند. بر اساس این قرارداد، هند قرار است ۱۲۰ میلیون دلار برای توسعه زیرساخت‌های پایانه شهید بهشتی در بندر سرمایه‌گذاری کند و ۲۵۰ میلیون دلار خط اعتباری به ایران اعطا کند.

هند این قرارداد را با هدف تقویت تجارت با افغانستان محصور در خشکی و کشورهای آسیای مرکزی منعقد کرد در حالی که می تواند با تجهیز و اجاره بندر چابهار  به چندین هدف دیگر از جمله دور زدن چین، رقابت با بندر گوادر پاکستان و تأثیرگذاری بر افغانستان دست یابد. با این حال، چالش‌ها از جمله تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده و تنش‌های احتمالی با چین و پاکستان علیرغم روابط خوب آنها با تهران، همچنان باقی است.

یکی از موانع اصلی، تحریم‌های مورد حمایت ایالات متحده علیه ایران، از جمله قرار گرفتن ایران در لیست سیاه توسط گروه ویژه اقدام مالی (اف ای تی اف)، یک نهاد نظارتی جهانی علیه پولشویی و تامین مالی تروریسم، و عدم دسترسی ایران به سیستم پرداخت‌های بین‌المللی الکترونیکی سوئیفت است. ایران همچنین از انجام معاملات دلاری منع شده است. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران، تا حدودی در مورد این موضوعات تبلیغاتی داشت، اما توانایی او برای حل و فصل آن‌ها مورد تردید است.

از طرفی، موانع لجستیکی نیز وجود دارد؛ مانند تاخیر ایران در تکمیل دو خط ریلی چابهار-زاهدان و رشت-آستارا که برای انتقال محموله از بندر و اتصال به کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب ضروری است.

سوال دیگر مربوط به چین است. در سال ۲۰۲۱، چین و ایران یک قرارداد مشارکت ۲۵ ساله به ارزش ۴۰۰ میلیارد دلار امضا کردند. این موضوع این گمانه زنی را دامن زد که چین در چابهار یا در چابهار و گوادر سرمایه گذاری خواهد کرد که تنها حدود ۱۰۰ مایل از هم فاصله دارند. از آنجایی که هند تنها در اسکله شهید بهشتی و پایانه شهید کلانتری در چابهار سرمایه گذاری کرده است، جا برای دخالت چینی ها در چابهار وجود دارد.

با این حال، تا کنون، تهران از حمایت احتمالی پکن برخوردار نشده است. چین از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ تنها ۶۱۸ میلیون دلار در پروژه های ایران سرمایه گذاری کرده است که عمدتاً در بخش ساخت و ساز بوده است. در همین حال، چین ۲۲.۵ میلیارد دلار در عربستان سعودی، ۱۳ میلیارد دلار در عراق، ۴.۶ میلیارد دلار در کویت، ۱.۸ میلیارد دلار در قطر، ۱۹.۳ میلیارد دلار در امارات متحده عربی و ۲.۵ میلیارد دلار در عمان سرمایه گذاری کرده است. حتی سرمایه گذاری چین در بحرین بیش از دو برابر سرمایه گذاری در ایران بوده است.

ایران نیز از مواضع دیپلماتیک چین ناخرسند است. چین در دیدار اخیر با کشورهای عربی، بیانیه ای را امضا کرد که در آن کنترل ایران بر سه جزیره کوچک در خلیج فارس مورد مناقشه قرار گرفت، در حالی که امارات نیز مدعی است. در همین راستا، ایران، سفیر چین در تهران را برای اعتراض احضار کرد، اما سخنگوی وزارت خارجه چین بر موضع پکن مبنی بر اینکه امارات و ایران باید اختلافات خود را از طریق مذاکره حل کنند، تاکید کرد.

از طرف دیگر، رقابت چابهار و گوادر نیز قابل توجه است. چین متعهد به سرمایه گذاری ۶۲ میلیارد دلاری در بندر گوادر شده است، در حالی که هند کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار در چابهار سرمایه گذاری خواهد کرد. علاوه بر این، ظرفیت های پیش بینی شده دو بندر به طور قابل توجهی متفاوت است. پیش بینی می شود که تا سال ۲۰۳۰ گوادر تا ۴۰۰ میلیون تن بار در سال جابه جا کند که بسیار بیشتر از ظرفیت پیش بینی شده ۱۰ تا ۱۲ میلیون تنی چابهار است. گوادر که در جنوب غربی پاکستان قرار دارد، قرار است از طریق شبکه ای از جاده ها، راه آهن و خطوط لوله به منطقه سین کیانگ در شمال غربی چین متصل شود.

در این میان، حمایت ضمنی ایالات متحده در مورد چابهار- در حالی که نیروهای آمریکایی هنوز در افغانستان بودند- نوساناتی داشته است. اما از زمان خروج ایالات متحده از آن کشور در سال ۲۰۲۱ و بازگشت کنترل طالبان، علاقه کمتری در خصوص چابهار از سوی آنها مشاهده شده است. چند ساعت پس از امضای قرارداد هند با ایران، ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به مقامات هندی هشدار داد که «هرکسی که به معامله تجاری با ایران فکر می‌کند باید از خطر احتمالی تحریم‌ها آگاه باشد».

از سوی دیگر، ایالات متحده، چابهار را برای مقابله با طرح کمربند- جاده چین مفید می‌داند. امریکا در تلاش است تا پروژه حمل‌ونقل بین‌المللی چین را که از طریق پاکستان به آسیای مرکزی، روسیه و کشورهای اروپایی گسترش می‌یابد، تضعیف و به حاشیه براند و از ابتکاراتی که از هند شروع می‌شود و از ایران و آسیای مرکزی تا اروپا گسترش می‌یابد، حمایت می‌کند. به همین دلیل، ایالات متحده ممکن است هر دستاورد اقتصادی ایران از چابهار را نادیده بگیرد.

برای هند، چابهار می تواند به عنوان یک عامل محافظتی در برابر فشارهای اقتصادی ایالات متحده در نظر گرفته شود. هند با هدف تبدیل شدن به سومین اقتصاد بزرگ جهان تا پایان دهه، عضو بریکس و سازمان همکاری شانگهای است و علیرغم تحریم های غرب به دلیل جنگ اوکراین، نفت روسیه را وارد می کند. هند همچنین به عملیات تحت رهبری امریکا برای محافظت از کشتیرانی در دریای سرخ در برابر حملات حوثی‌های مرتبط با جنگ غزه نپیوست.

افزون بر این، این کشور به دنبال متعادل کردن روابط با ایران و اسرائیل بوده است. همزمان با امضای قرارداد چابهار توسط دهلی نو، گروه آدانی هند ۱.۲ میلیارد دلار در بندر حیفا اسرائیل سرمایه گذاری کرد.

ایران از هر گونه سرمایه گذاری خارجی استقبال می کند. ایران زیر بار تحریم ها قرار دارد ، رتبه بندی پایینی از نظر بانک جهانی در رابطه با عملکرد لجستیکی دارد. جمهوری اسلامی در سال گذشته در این شاخص در بین ۱۳۹ کشور رتبه ۱۲۳ را به خود اختصاص داد که در بین همسایگان به جز افغانستان، پایین ترین رتبه را به خود اختصاص داد. حتی عراق با رتبه ۱۱۵ بالاتر از ایران قرار گرفت.